टिका सुवेदी ।
नेपालमा आगलागी एक गम्भीर प्राकृतिक तथा मानवीय जोखिम बनेको छ । विशेष गरी सिन्धुपाल्चोक जस्तो पहाडी जिल्ला, आगलागीको जोखिम उच्च रहन्छ । मौसम परिवर्तन, सुख्खा मौसम, विद्युतीय गडबडी, तथा मानव हेलचक्र्याइँका कारण आगलागीका घटनाहरू बारम्बार दोहोरिरहेका छन् । तसर्थ, सिन्धुपाल्चोकमा आगलागी रोकथाम तथा न्यूनीकरणका लागि केही महत्वपूर्ण उपायहरू अवलम्बन गर्न जरुरी छ ।
आगलागी रोकथामको पहिलो कदम नै जनचेतना हो। मानिसहरूले आगलागीका कारण, सम्भावित जोखिम, र रोकथामका उपायबारे राम्ररी बुझ्नुपर्छ। विद्यालय, समुदाय, तथा कार्यालयहरूमा अग्नि सुरक्षा तालिम सञ्चालन गर्नुपर्छ। स्थानीय एफएम रेडियो, टेलिभिजन, र सामाजिक सञ्जालमार्फत सचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ ।वन तथा खुला ठाउँमा अनियन्त्रित रूपमा आगो लगाउँदा हुने नोक्सानीबारे समुदायलाई जानकारी दिनुपर्छ।
नेपालमा आगलागी रोकथाम सम्बन्धी नियम कानुन भए पनि व्यवहारमा तिनको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। यसलाई कडाइका साथ लागू गर्न निम्न कदमहरू आवश्यक छ । घर, पसल, तथा कार्यालयहरूमा उचित विद्युतीय जडान तथा मर्मत आवश्यक छ । जोखिमयुक्त क्षेत्रमा धूम्रपान तथा खुला आगो बाल्न रोक लगाउनुपर्छ। प्रत्येक गाउँ तथा वडामा ’फायर सेफ्टी कमिटी’ गठन गरिनुपर्छ, जसले आगलागी रोकथाम सम्बन्धी निगरानी गर्नेछ ।
सिन्धुपाल्चोकमा दमकल सेवाको पहुँच खासै छैन । जबसम्म आगो निभाउन आवश्यक उपकरण तथा जनशक्ति हुँदैन, तबसम्म ठूला क्षति हुन सक्छ। त्यसैले प्रत्येक स्थानीय तहमा दमकल तथा अग्नि नियन्त्रण टोली स्थापना गर्नुपर्छ । दुर्गम स्थानका लागि ‘मोबाइल फायर ब्रिगेड’ वा सानो आकारका दमकल प्रयोग गर्न सकिन्छ । आगलागी भएको अवस्थामा तुरुन्तै सूचना दिन ‘हटलाइन नम्बर’ वा मोबाइल एप्सको व्यवस्था गर्न सकिन्छ।
वनमा लागेको सानो आगो पनि फैलिँदै जाँदा बस्तीमा ठूलो विपत्ति निम्त्याउन सक्छ। त्यसैले, वन क्षेत्रलाई सुरक्षित राख्न निम्न उपायहरू अपनाउनुपर्छ । वन क्षेत्रमा अनावश्यक रूपमा आगो नबाल्ने नियम लागू गर्नुपर्छ । स्थानीय समुदायले नियमित वन गस्ती गर्नुपर्छ । सुख्खा मौसममा सम्भावित आगलागीको जोखिम कम गर्न ‘फायर ब्रेक’ (आगलागी फैलिन नदिन बनाइने खाली ठाउँ) बनाइनुपर्छ।
आगलागी रोकथाम तथा नियन्त्रणमा स्थानीय प्रशासन, प्रहरी, सेना, तथा सामुदायिक संघसंस्थाहरूको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । प्रत्येक वडामा ‘अग्नि नियन्त्रण टोली’ गठन गरी तालिम दिनुपर्छ । विपद् व्यवस्थापन कोष स्थापना गरी आगलागी प्रभावितहरूलाई छिटो राहत दिनुपर्छ। आगलागी नियन्त्रण तथा उद्धारका लागि स्थानीय प्रहरी तथा नेपाली सेनासँग समन्वय गर्नुपर्छ ।
आगलागी रोकथामका लागि प्रविधि प्रयोग गर्नाले प्रभावकारी रूपमा जोखिम न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । घर, स्कुल, तथा कार्यालयहरूमा स्मोक डिटेक्टर तथा फायर अलार्म जडान गर्नुपर्छ । सिसिटिभी र ड्रोन प्रविधिको प्रयोग गरेर उच्च जोखिम भएका क्षेत्रहरूको निगरानी गर्न सकिन्छ । स्मार्टफोन एप्स तथा एसएमएस सेवा मार्फत आगलागीको तत्काल सूचना दिने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।
सिन्धुपाल्चोकमा बारम्बार हुने आगलागी रोक्नका लागि दीर्घकालीन योजना तथा जनस्तरबाट सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ । जनचेतना अभिवृद्धि, दमकल सेवाको विस्तार, वन संरक्षण, तथा प्रविधिको उचित प्रयोग गरी आगलागीको घटनालाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। यदि यी उपायहरू प्रभावकारी रूपमा लागू गरिएमा आगलागीजन्य क्षतिहरूलाई कम गर्न सकिन्छ र स्थानीयवासीको जीवन सुरक्षित बनाउन सकिन्छ ।